Książki to jedno z najpotężniejszych narzędzi przekazu wiedzy, myśli i idei, dlatego często były przedmiotem cenzury. W Polsce, zwłaszcza w czasach PRL-u, wiele dzieł nigdy nie ujrzało światła dziennego, gdyż ich treści były uważane za zbyt kontrowersyjne, niezgodne z ideologią czy zagrażające władzy. Dziś przyjrzymy się 20 książkom, które swego czasu z różnych przyczyn nie zostały wydane w Polsce, pomimo ich znaczenia w literaturze światowej.
1. „Rok 1984” – George Orwell
Choć obecnie to jedno z najbardziej rozpoznawalnych dzieł literatury antyutopijnej, w czasach PRL-u książka była zakazana. Przedstawiając wizję totalitarnego państwa, Orwell stawał się zagrożeniem dla komunistycznej władzy, która obawiała się, że „Rok 1984” może zainspirować krytykę ówczesnego systemu.
2. „Archipelag GUŁag” – Aleksander Sołżenicyn
Sołżenicyn opisuje wstrząsające realia życia w sowieckich obozach pracy. Dzieło to zostało zakazane, ponieważ odkrywało brutalne prawdy o ZSRR – sojuszniku Polski Ludowej. Książka była zbyt niewygodna, by mogła ukazać się w kraju zależnym od sowieckiej propagandy.
3. „Folwark zwierzęcy” – George Orwell
Podobnie jak „Rok 1984”, ta alegoria rewolucji bolszewickiej i stalinizmu była zagrożeniem dla komunistycznych władz Polski. Władze obawiały się, że zbyt oczywiste porównania między totalitarną władzą a przedstawionymi w książce zwierzętami mogą zainspirować ruch oporu.
4. „Doktor Żywago” – Borys Pasternak
Dramat rosyjskiego inteligenta na tle rewolucji październikowej, który zdobył Pasternakowi Nagrodę Nobla, nie mógł być wydany w Polsce z uwagi na niekorzystny obraz rewolucji i komunizmu. Polska cenzura uznała książkę za zagrożenie dla prokomunistycznej narracji.
5. „Władca Pierścieni” – J.R.R. Tolkien
Choć wydanie tej powieści nie wynikało z bezpośrednich powodów politycznych, Tolkien nie znalazł uznania w Polsce Ludowej. Epicka opowieść fantasy była postrzegana jako zbyt zawiła i nieodpowiednia dla „proletariackiego” czytelnika.
6. „Spowiedź dziecięcia wieku” – Alfred de Musset
Zakazana w czasach PRL-u z powodu treści, które były uznawane za zbyt indywidualistyczne i nihilistyczne, co stało w sprzeczności z promowanymi wartościami wspólnotowymi.
7. „Myśli” – Blaise Pascal
Teologiczne i filozoficzne rozważania Pascala były problematyczne w okresach, gdy państwo preferowało laicyzm. Książka mogła być uznawana za zbyt religijną lub promującą wartości, które nie odpowiadały marksistowskiej ideologii.
8. „Szatańskie wersety” – Salman Rushdie
Ta kontrowersyjna powieść, która wywołała oburzenie wśród muzułmanów, nigdy nie została wydana w Polsce z powodu ryzyka wywołania konfliktów religijnych oraz obaw przed międzynarodowymi reperkusjami.
9. „Miłość w czasach zarazy” – Gabriel Garcia Marquez
Chociaż Marquez był blisko związany z ruchem lewicowym, jego romantyzm i polityczna niezależność sprawiły, że jego twórczość spotykała się z cenzurą w Polsce. Książka ukazuje również krytykę miłości w warunkach społecznych, co mogło być uznane za zbyt subwersywne.
10. „Mechaniczna pomarańcza” – Anthony Burgess
Kultowa powieść o przemocy, dehumanizacji i kontroli społecznej była uznawana za zbyt brutalną i niebezpieczną, szczególnie w kontekście młodzieżowych ruchów protestacyjnych, co przyczyniło się do jej zakazu w PRL-u.
11. „Zbrodnia i kara” – Fiodor Dostojewski
Mimo że inne dzieła Dostojewskiego były znane w Polsce, „Zbrodnia i kara” była w niektórych okresach wstrzymywana z powodów ideologicznych. Historia moralnych rozterek bohatera była uznawana za niezgodną z promowanym wówczas obrazem „bohatera socjalistycznego”.
12. „1985” – Anthony Burgess
Ta mniej znana antyutopijna powieść była zakazana, ponieważ przedstawiała przyszłość, w której ludzkość została zniewolona przez biurokratyczne, technokratyczne państwo – aluzje do realiów PRL-u były zbyt wyraźne.
13. „Lolita” – Vladimir Nabokov
Kontrowersyjna powieść Nabokova o obsesji starszego mężczyzny wobec młodej dziewczyny nigdy nie została wydana w Polsce, ponieważ uznawano ją za zbyt skandaliczną i moralnie wątpliwą.
14. „Jądro ciemności” – Joseph Conrad
Choć Conrad jest uznawany za jednego z najwybitniejszych pisarzy polskiego pochodzenia, jego powieść „Jądro ciemności” długo pozostawała zakazana z powodu przedstawienia kolonializmu, brutalności i kryzysu moralności, co mogło być interpretowane jako krytyka totalitarnych rządów.
15. „Nagie lunch” – William S. Burroughs
Surrealistyczna i psychodeliczna powieść Burroughsa o narkotykach, seksie i przemocy była uważana za zbyt obsceniczną i subwersyjną dla czytelnika w PRL-u, przez co nigdy nie została wydana.
16. „Mein Kampf” – Adolf Hitler
Choć to zrozumiałe, że książka Hitlera została zakazana w Polsce, nie tylko z powodu jej treści, ale również z obawy przed rozpowszechnianiem ideologii nazistowskiej. Zakaz ten trwa do dziś.
17. „Ojciec chrzestny” – Mario Puzo
Powieść o włoskiej mafii przez długi czas nie była dostępna w Polsce, głównie z powodu przedstawienia brutalnej strony kapitalistycznej Ameryki, co nie wpisywało się w obraz promowany przez PRL.
18. „Szkoła uczuć” – Henry James
Uważana za zbyt konserwatywną i burżuazyjną, powieść Jamesa nie pasowała do literatury, którą chciano promować w Polsce socjalistycznej.
19. „Ulysses” – James Joyce
Jedno z najbardziej rewolucyjnych dzieł literackich XX wieku było zbyt eksperymentalne, skomplikowane i ideologicznie niewygodne dla cenzorów PRL-u.
20. „Lolita. Autobiografia” – Karel Schulz
Ta mało znana czeska powieść również nie doczekała się polskiego wydania z powodu swych treści dotyczących tabu i skandali obyczajowych.
